नेपाली समवेदनाका लागि तल जानुहोला ।
We write this with the heaviest heart. We recently, and unexpectedly, lost a dear colleague of ours – Raj Bahadur Rai. Raj Bahadur was our Civil Technician, and had worked with us for 7 years – 4 years as a consultant and then the other 3 as a full time employee. He was responsible for all of our locally appropriate designs in our infrastructure projects, and was the brains and the vision behind all of our earthquake safe schools. It was on his suggestion during his first days with dZi that we decided to retrofit all of our previously built schools and community buildings. Before that, we used local masons and local technicians for all our building construction. Rajbahadur taught us that latest technology of earthquake safety could be embedded well with rural designs of stone and mud building too. He has been responsible for bringing innovative, cost affordable technology in all of our construction projects and to create a culture of learning and growing and always striving to do better. Be it the child friendly water taps and furniture in the local schools or the Multiple Use of Water (MUS) system, all of our projects were more efficient and locally appropriate due to Raj’s engineering genius and his unique insight into local context.
Raj was more than just an engineer though. He was highly passionate about rural agriculture and associated technologies. He was responsible for designing and installing solar dryers in our partner communities. He served as a technical consultant for the agriculture program even though it was not under his organizational job duties. Raj had many quirky and useful inventions such as modified solar lamps, and improved cook stoves which he would share with local community members as a personal outreach without any prompting from the organization. We cannot count how many times he has been a free personal consultant technician while community members have been building their new homes, cattle sheds, kitchens, or any other design related work. As he was visiting from one partner community to next, people would be waiting for him to counsel on a variety of their personal design issues and sometimes even for personal crisis and philosophical musings.
What we will remember Raj most for is his outlook to life and his philosophy of living. He was the most kind, compassionate, thoughtful and wise person that most of us has ever known. A soft spoken person who spoke slowly and only when he thought speech was required, people often mistook his quiet nature as nonchalance. But he was the most caring and attentive person around. Even though he never made noises or drew attention towards himself, he was deeply aware and sensitive towards others. He was a mentor for most of our team members here in Nepal, and was always ready to listen to any and all life crises that we might be facing. His wise anecdotes and past life experiences often helped us put things into perspective. He was always encouraging us to think beyond just the regular grind, and to lead a meaningful life. He was deeply concerned about the natural environment around us, and despite living in the urban outskirts of Kathmandu, he reared animals, grew all kinds of vegetables organically and recycled almost everything to support his urban farm. This was just one example of how truly devoted he was to minimizing his impact upon the environment. He walked most of the distance between his home and our Kathmandu office every day – which took nearly an hour. He personified the adage “Simple Living, High Thinking” more than anyone else we know.
We are still grappling with the loss of Raj. We feel it every minute emotionally and even stronger when we are often clueless about how to drive our projects forward. We know that we will find other technicians to fill the post, but we can never find another Raj.
Someone with such a holistic perspective, so deeply attuned to the need of rural communities, so concerned with ethics informing designs – and not the other way around, yet still able to fill a room with laughter from dozens of quiet stories, who is as empathetic as he is knowledgeable is impossible to replace. Raj will live forever in our hearts, and in the many structures, inventions and philosophies that he has so lovingly and thoughtfully created in so many communities. And within ourselves.
Raj is survived by a wife and two children.
Some farewell words from some of our team members
For the love of Science, technology, philosophy and community work, Raj Bahadur Dai (big brother) will be in my memory as long as I live.
– Rupak Maharjan, Program Officer
Raj dai had that extraordinary combination of a sharp intellect and engineering skill while being able to relate directly to people in communities. He really believed that the village life was superior, and emulated this in his life. This was his genius, and crucially important for Nepal.
I remember when he impressed an American reporter (Abe) for Bloomberg news by comparing not curing concrete properly to “having a baby and leaving it on a rock.” His humor was something that we all appreciated and I miss his laughter immensely.
– Ben Ayers, Executive Director
I first met Raj dai in 2012 when I was a college student. I traveled out to Nahima for several weeks to learn more about the school, and Raj dai was working there at the time. I don’t remember talking to him too much there, but I do remember his massive smile.
Fast forward more than 4 years later and I join the dZi team in Nepal for a few months. One of the first days we were all eating lunch and I hadn’t really spoken much to Raj dai yet. Someone was introducing me to the team and he said something that I didn’t understand. When I asked someone to translate it they said he told me: “I remember you from Nahima, but your face was much fatter then.” Everyone started laughing – it was so true! My mukh was much more moto then. It was the perfect Raj dai welcome to dZi. Raj dai saw the world in a very special and genuine way, and though I couldn’t always understand what he was saying, I always knew it was from the heart. And he always made me laugh. He was one of the most thoughtful and caring people I know and I will miss him greatly.
– Julia Van Raalte, Development Coordinator
I’m a forgetful person. Maybe I will forget the gifts I receive, the pains that I’ve endured, the successes I’ve gained. As I run along in this crazy race of life I might forget the emotional, intellectual, mental and physical support that have been bestowed on me. But as long as this forgetful person should live, I will always remember you. Even if not every day of the year, I will remember you on April 30 for sure. A portion of the cake that I will cut on my birthday will always be yours. Happy Birthday Raj dai.
– Jhanak Karki, Logistics Officer (Jhanak shares his birthday with Raj on April 30. He wrote this eulogy on his birthday)
Raj dai felt most happy when he could get to work in development of remote corners where not even the shadow of an airplane passed by and when he was advocating for agriculture. His wish was that even when he was gone, the skills that he imparted would live forever and that dZi remained working. We will try our best to fulfill your wish dai.
– Jitna Janam Rai, Solukhumbu District Program Coordinator
I never though that the moments I spent with Raj dai laughing and dancing during our picnic would be the last time I would see him. The moments of laughter turned into tears so soon. His sound advices and counsel was most valuable for both my organizational work and personal life. We two would often envision a retired life somewhere in the plains of Nepal. It is so hard to accept that he just left us like that. Now all we have left of him are memories and photos. I still feel tears when I see his photos. Farewell Raj dai.
-Gyan Bahadur Bhattarai, Khotang Program Coordinator
Raj dai we argued on an almost daily basis. It was not because we were polar opposite. It was because our philosophy was so much similar. I felt the easiest while confiding in you because I knew you would understand what I was getting at. It was only the side benefit that I got to tease you so much through the veil of argument. Thank you for the cake fight. I hope that you are now residing in higher purer places – the type of place that you always longed to be in. I will miss you forever.
– Heema Rai, Evaluation & Outreach Officer
हार्दिक समवेदना राज दाई
यी समवेदनाका शब्दहरु लेखिरहँदा हामी एकदमै दुखित र भावविह्लल छौं । हाम्रा प्यारा सहकर्मी राजबहादुर राई ४७ बर्ष को अल्पायुमा यस संसारबाट बिदा लिनु भएको करिब २ महिना भएको छ । हाम्रो प्रमुख प्राविधिक भएर राज दाई ले जि फाउण्डेशनमा काम गर्नुभएको ७ वर्ष भएको थियो जसमा पहिलो ४ वर्ष परामर्शदाताको रुपमा र पछिल्लो ३ वर्ष पुर्णकालिन कर्मचारीका रुपमा रहनु भएको थियो । हाम्रा सबै निर्माण परियोजनाहरुमा स्थानिय वातावरण सुहाउँदो प्रविधि लागु गर्नमा वहाँको नै हात रहेको छ । हामीले निर्माण गर्ने भुकम्प प्रतिरोधी विद्यालय तथा अन्य संरचनाहरुको योजनाकार र इन्जिनियर पनि वहाँ नै हुनुहुन्छ । राज दाई जि मा आवद्ध हुने वित्तिकै पहिलो सुधार भनेको हामीले विगतमा स्थानिय कर्मी मात्रै प्रयोग गरेर बनाइएका सबै भवनहरु भुकम्प सुरक्षित बनाउनका लागि रेट्रोफिट गरिएको थियो । राज दाई जि मा आउनु अगावै स्थानिय ज्ञान नै प्रशस्त हुन्छ भनेर हामीले हाम्रो निर्माण परियोजनाहरुमा भुकम्प सुरक्षा कै लागि केही विशेष प्रविधि प्रयोग गरेका थिएनौं । यस्तो प्रविधि खर्चिलो र हाम्रो कार्यक्षेत्र जस्तो विकट ठाउँमा अवलम्बन गर्न पनि सकिंदैन होला भन्ने हाम्रो भ्रमलाई पुर्णतयाः चिरेर राज दाईले गाउँघर मै बन्ने ढुंगा माटोको भवनमा पनि थोरै खर्चमा भुकम्प प्रतिरोधी प्रविधी हाल्न सकिने कुरा देखाइदिनु भएको थियो । त्यसै अनुसार गत केही वर्ष देखि हाम्रा सबै भवनहरु पुर्ण रुपमा भुकम्प सुरक्षित रहदैं आएका छन् । यति मात्रै नभएर हाम्रो सबै निर्माण परियोजनाहरुमा नौलो, कम खर्चिलो तर धेरै प्रभावकारी प्रविधीहरु पनि वहाँ कै निर्देशनमा शुरु भएको थियो । हाम्रो कार्यक्षेत्रहरुमा बाल सुलभ खानेपानी धाराहरु, कम खर्चिलो तर बाल मैत्री फर्निचरहरु, पानीको बहुउपयोगको प्रविधी यिनीहरु सबै राज बहादुर कै प्राविधिक ज्ञान र ग्रामिण भेगको गहिरो बुझाई बाट शुरु भएका थिए ।
तर राज दाईको परिधी प्राविधिकभन्दा धेरै फराकिलो थियो । कृषि खासगरी ग्रामिण कृषि र त्यो संग सम्बन्धित प्रविधीहरुमा पनि राज दाईको गहिरो लगाव थियो । यही लगावका कारण वहाँ हाम्रो कृषि कार्यक्रमको पनि अनौपचारिक सल्लाहकार झैं हुनुहुन्थ्यो । खोटाङमा हाम्रो साझेदारी संस्थाले शुरु गरेको बेसार प्रशोधनका लागि पनि वहाँले नै सोलार ड्रायरहरु डिजाइन गरि निर्माण गर्ने सिप सिकाउनु भएको थियो ।
कृषि र भौतिक निर्माणका बाहेक पनि वहाँ व्यक्तिगत रुपमा नै पनि केही न केही नौलो कुराहरु बनाइरहनु हुन्थ्यो । सौर्य बत्तीहरु, सुधारिएको चुलाहरु, सुधारिएको रक्सी पकाउने यन्त्र जस्ता वहाँका किफायती आविष्कारहरु हाम्रो समुदाय सदस्यहरुले मात्रै नभएर जि कै अन्य कर्मचारीले पनि धेरै नै प्रयोग गर्ने मौका पाएका छौं । संस्थागत कुनै दायितव नभए पनि गाउँमा रहँदा यस्ता धेरै प्रविधिका कुराहरु वहाँ गाउँलेहरुलाई विना कुनै स्वार्थ विशुद्ध सेवाभावले सिकाउनुहुन्थ्यो । समुदाय सदस्यहरुले नयाँ घर बनाउँदा होस् वा नयाँ गोठ, भान्सा होस् वा अन्य केही सामान्य निर्माणका कुराहरु होस् राज दाईले आफ्नो बहुमुल्य प्राविधिक दृष्टिकोण र सल्लाह दिएर मद्धत गर्नु भएको घटनाहरु अनगिन्ती छन् । कामका सिलसिलामा एक ग्रामिण समुदायबाट अर्को समुदाय घुम्दा वहाँलाई पर्खिने मान्छेहरु धेरै हुन्थे कहिले आफ्नो व्यक्तिगत निर्माण कार्यका लागि त कहिल व्यक्तिगत समस्यामा वहाँको सल्लाह लिन मात्रै पनि ।
राज दाईको असाधारण व्यक्तित्वमा हामीले सबैभन्दा धेरै वहाँलाई सम्झना गर्नुपर्ने वहाँको प्राविधिक पाटो नभएर दार्शनिक पाटो हो । वहाँले जिवनलाई जसरी बुझ्नु भएको थियो र जसरी हामीलाई जिवन भनेको सार्थक बनाउन कोशिस गर्नुपर्छ भनेर दिइरहने उपदेश नै हामी सबैलाई सबै भन्दा बढी सम्झना रहनेछ । हामीले चिनेको मध्ये शायद सबै भन्दा दयालु, उदार, बुद्धिमान र शालिन व्यक्ति राज दाई नै हुन् । सानो स्वरमा शान्त भएर ढिला बोल्ने राज दाई बोलीको आवश्यक पर्दा मात्रै बोल्नुहुन्थ्यो । अन्तर्मुखी जस्तो लाग्ने वहाँको स्वभावका कारण कतिपय व्यक्तिहरु पहिलो भेटमा वहाँलाई घमण्डी भनेर पनि झुक्किन्थे । तर त्यसको ठिक उल्टो वहाँ विनयशिल र नम्र हुनुहुन्थ्यो । अरुहरुको धेरै नै स्याहार संभार गर्ने र माया गर्ने स्वभाव थियो वहाँको । कसैलाई केही समस्या परेमा आफ्नै जस्तो गरि सहयोग गर्न खोज्ने र विभिन्न ज्ञानगुनका कुराहरु बाँडी हतोत्साहित व्यक्तिलाई पनि फुल्याउन सक्ने क्षमता थियो वहाँमा । त्यसै कारण धेरै अन्य सहकर्मीका लागि वहाँ एउटा अभिभावक झैं हुनुहुन्थ्यो । हामी सबैलाई हरदम दैनिक उठबस भन्दा पर जिवनको औचित्य हुने गरी बाँच्नका लागि प्रेरणा दिइरहनुहुन्थ्यो । र यो प्रेरणा फगत बोलीमा नभएर वहाँ आफैले व्यवहारमा अभ्यास गरेर दिइरहनु भएको थियो । काठमाण्डुमा वहाँको बसाइ बाहिर वस्ती पातलो भएको ठाउँमा बनाउनु भएको थियो जहाँ वहाँले प्रांगरिक तरिकाले खेतीकिसानी गरि दैनिक उपभोग गर्ने तरकारी सबै आफै उत्पादन गर्नुहुन्थ्यो । शहरमा बसेपनि गाउँ जस्तैं सुंगुर कुखुरा पालेर बस्नुभएको थियो । हरेक कुराहरु पुनप्र्रयोग गर्ने र केही पनि नफाल्ने, आफ्नो दैनिक जागिरे जिवन भएपनि तरकारी उत्पादन गरेर घरायसी खपत मात्रै हैन विक्री समेत गर्नुहुन्थ्यो । वहाँको बासस्थानबाट काठमाण्डु कार्यालय करिब आउन मात्रै एक घण्टा लाग्थ्यो तर वहाँ गाडी चढ्ने भन्दा पनि प्राय हिंडेर नै ओहोरदोहोर गर्नुहुन्थ्यो । कतिपय बेला कार्यालयमा पाक्ने तरकारी वहाँकै बारीबाट आउने भएकाले दुई हातमा गरुह्ङो झोला बोकेर पनि कार्यालय आइरहनुहुन्थ्यो राज दाई कुनै झन्झट नमानी । ‘सादा जिवन उच्च विचार’को कोही प्रतिक हुनुहुन्छ भने शायद राज दाई नै हुनुहुन्थ्यो होला ।
राज दाईले हामीलाई छोडेर जानुभएको कुरामा अझै पनि अविश्वास लागिरहन्छ । भावनात्मक रुपमा पलपल पिडा भइ नै रहन्छ । वहाँको सम्झना त झन् त्यति खेर टड्कारो हुन्छ जब हाम्रो दैनिक कार्यालयका कामहरुमा हामी कसरी अघि बढ्ने भनेर शुन्य हुन्छौं । हाम्रा हरेक उल्झनहरुमा राज दाईले गाँठो फुकाइदिने गर्नुहुन्थ्यो । अब राज दाई हामी माझ नहुँदा हरेक मोडमा हामी वहाँलाई धेरै सम्झन्छौं । वहाँको पदपुर्तिका लागि हामीले अन्य सहकर्मी त पाउनेछौं तर वहाँ जस्तो विशिष्ट दृष्टिकोण भएको, ग्रामिण समुदायको सेवामा समर्पण भएको, परियोजनाको डिजाइन मात्रै नभएर नैतिकतामा पनि उत्तिकै महत्व दिने, घण्टौ पनि कथा र टुक्काबाट सबैलाई हसाइ हसाइ काम लगाउन सक्ने र जति प्राविधिक सिप छ उति नै भावनात्मक गहिराई पनि भएको व्यक्ति भने अब शायद नै हामीले पाउँछौं । राज दाई यस संसारमा नरहनु भए पनि हाम्रो मनमा भने सदा बस्नुहुनेछ । अनि वहाँ बस्नुहुनेछ सदा सदाका लागि वहाँका निर्माणहरुमा, भवन र खानेपानीहरुमा, गोठ र भान्साहरुमा जुन वहाँले मेहेनत र लगावका साथ बनाउनु भएको छ नेपालको कुना कन्दराका वस्तीहरुमा ।
राज दाईलाई केही बिदाइका शब्दहरु
जबसम्म म बाँच्नेछु राज दाईलाई वहाँको विज्ञान, प्रविधी, दर्शन र सामुदायिक कामप्रतिको मायाका लागि सदा सदा सम्झिरहनेछु ।
– रुपक महर्जन, कार्यक्रम अधिकृत
राज दाईको असाधारण कुरा भनेको तिव्र बुद्धि, इन्जिनियरिङ सिप र समुदायका मानिसलाई गहिराईबाट बुझ्ने तिनवटै प्रतिभाको संगम थियो । ग्रामिण जिवन सर्वश्रेष्ठ छ भन्ने वहाँको विश्वास थियो र यही विश्वासलाई आफ्नो जिवनमा पनि उतार्नु भएको थियो । यो सिद्धान्त नै वहाँको सबैभन्दा ठुलो बुद्धिमानी हो र यो नै नेपालको लागि पनि महत्वपुर्ण छ । मलाई सम्झना छ एकचोटि वहाँले एक अमेरिकन पत्रकारलाई चकित तुल्याउनु भएको थियो जब वहाँले ढलान गरिसकेपछि सिमेन्टमा सही क्युरिङ नगर्नुलाई नानी जन्माउने अनि ढुंडामा सुताउने भन्ने उदाहरण दिनुभएको थियो । यो वहाँको ठट्टा पनि थियो र सही पनि थियो । वहाँको हसाउँने शैली एकदमै भिन्न र विशेष थियो । वहाँको हाँसोलाई सबै भन्दा धेरै सम्झिरहनेछु ।
– बेन एयर्स, कार्यकारी निर्देशक
राज दाईलाई मैले पहिलो चोटि २०१२ मा म विद्यार्थी हुँदै भेटेको थिएँ । वहाँ कार्यरत कृषि फार्म नाहिमाको बारेमा थप जान्नका लागि म त्यहाँ केही हप्ताका लागि बसेको थिएँ । वहाँ धेरै बोलेको सम्झना नभए पनि वहाँको मुस्कान भने मैले याद गरेको थिएँ । त्यस भेटको ४ वर्ष पछि मैले जि फाउण्डेशनको टिममा केही महिना नेपालमा काम गर्ने मौका पाएँ । त्यहाँ शुरुको केही दिनमा राज दाईसंग त्यति बोल्ने मौका मिलेको थिएन । हामी दिउँसोको खाना खाँदै थियौं र मलाई अरु पनि कर्मचारीको परिचय दिइदैं थियो । राज दाईको पनि परिचय दिइयो तर वहाँले विस्तारै बोलेको कारण के भनेको मैले बुझिनँ । अर्कोसाथीले अंग्रेजीमा उल्था गर्दा वहाँले मलाई जिस्काउँदै तिमी नाहिमा आएको मलाई याद छ तर त्यतिखेर तिम्रो अनुहार धेरै मोटो थियो भन्नुभएको रहेछ । अनि हामी सबै हाँस्न थाल्यौं । र यो सत्य पनि थियो किनभने त्यो बेला मेरो गाला धेरै ठुलो थियो । हँसाएर अनि जिस्काएर दाईले मलाई स्वागत गर्नुभएको थियो । दाइको संसारलाई हेर्ने दृष्टिकोण एकदमै विशेष थियो यद्यपि वहाँले के के भन्नुहुन्थ्यो मैले सधैं बुभ्दिनथिएँ । तर मलाई थाहा छ जे भन्नुहुन्थ्यो मनबाट भन्नुहुन्थ्यो । अनि वहाँ जहिले पनि मलाई हँसाइरहनुहुन्थ्यो । मैले चिनेको मध्ये सबैभन्दा बुद्धिमान र दयालु मानिस राज दाई नै हुनुहुन्छ जस्तो लाग्छ र म वहाँलाई सदा सम्झिरहनेछु ।
– जुलिया भान राल्टे, विकास संयोजक
म भुलक्कड हुँ । सायद संसारमा मैले पाएका कुनैपनि चिज, मैले भोगेका पिडा साथै हात पारेका सफलता, समयको माग अनुरुप दौडने प्रक्रिया, हरेकले म प्रति दिएको भावनात्मक, बैचारीक, मानशिक साथै शारीरीक सहयोगलाई कुनै पनि बेला भुल्न सक्छु । यो भुलक्कडको प्राण रहेसम्म हरेक बर्षको एकदिन (एप्रिल ३०) मा कम्तिमा तपाँईँको सम्झना आउनेछ ।सायद मेरो हरेक बर्ष काटिने केकको केहि हिस्सा यहाँको हुनेछ । ह्याप्पि बर्थ डे राज दाई ।
– झनक कार्की, लजिस्टिक्स अधिकृत
जहाँ हवाइजहाजको छाया नपर्ने कुना कन्दरामा बिकासे काममा तल्लिन रहदा र सदा सर्बदा कृषिको वकालत गर्न पाउँदा खुशी हुनु हुने राज दाइ । म नरहे पनि मैले प्रबाह गरेको सीप प्रयोग भैइरहोस र जि फाउण्डेशन जिबन्त रहिरहोस भन्ने उच्च मानसिक्ताको खानी हुन राज दाइ ।
– जित्न जनम राई, सोलुखुम्बु कार्यक्रम संयोजक
राज दाइ सँगको रमाइलो अन्तिम क्षण रहेछ । यसरी यति चाँडो आँसुमा परिणत हुने त कसैले सोच्न पनि सकिएन । वहाँको सल्लाह र सुझाव मेरो लागि संस्थागत र ब्यतिगत रूपमा अति उपयोगी थिए । म र राज दाईको त भविश्यमा तराई बस्ने र रिटायर लाईफको योजनाको पनि धेरै कुरा हुन्थ्यो। तर अहिले वहाँको बिगतको हरेक क्रियाकलाप तस्बिरमा सिमित भए । तस्बिर हेरेर आँशु बगाउन बाहेक केही केही सकिएन ।
– ज्ञान बहादुर भट्टराई. खोटाङ कार्यक्रम संयोजक
राज दाई र म हरदम एक अर्कासंग वादविवाद गरिरहेको जस्तो हुन्थ्यो । तर हाम्रो कुरा नमिलेर हैन मनले एक अर्कालाई जितेर त्यस्तो गर्थ्यौं । राज दाईसंग जे कुरा भन्न पनि मलाई धेरै सजिलो महशुस हुन्थ्यो किनभने वहाँले मेरो हरेक कुरा बुझ्नुहुन्थ्यो । वहाँसंग तर्क गरेको जस्तो गरेर जिस्काउनमा छुट्टै रमाइलो थियो किनभने वहाँ पनि हाँस्न र जिस्किन खुब रुचाउनुहुथ्यो । वहाँसंग चलिरहेको केक युद्ध सधैं सम्झनेछु । राज दाई आशा गर्छु तपाइ अब तपाइको मन पर्ने शान्त सुन्दर र स्वच्छ हिमाली भुभागहरु अनि प्राकृतिक वातावरणमा राज गरिरहनु भएको होला । तपाइलाई कहिले भुल्ने छैन ।
– हिमा राई, मुल्याकंन अधिकृत
